ءبىز كەز كەلگەن ءماتىندى ءسوز دەپ قانا تۇسىنەتىن مۇگەدەك تانىمعا تۇستىك. ارينە، «نوقتالى مي» شەڭبەرىنەن شىعا الماۋىمىزدىڭ باستى ءيمپۋلسى ءۇش عاسىرلىق وتارلاۋ ساياساتىندا جاتىر. وتارلاۋ دەگەنىمىز – نىساناعا الىنعان ەتنوستىڭ ەركىن وي اعىسىن تولىعىمەن تەجەپ، بوزجۋسان بولمىسىن باسقالاي باعىتقا وزگەرتىپ جىبەرۋ عوي. توقىراعان تانىمنان ءبىر مىسالدى كۋاگەرلىككە تارتايىق. ايتالىق، باتىرلار جىرىندا كوپ كەزدەسەتىن «وتقا سالسا جانبايتىن سۋعا سالسا باتپايتىن» تۇسىنىگى ءدال ءقازىر بىزدەر ءۇشىن باتىردى اسىرە كوتەرمەلەۋ سەكىلدى بولىپ قابىلدانارى انىق. وسى ءبىر وتقا جانباۋ وقيعاسى كيەلى ءتورت كىتاپ پاراعىندا دا قاتتالىپ قالعان ەكەن. بۇل كوبىنە يبراھيم پايعامبار ومىرىنە تيەسىلى. كونە حيسسادا پايعامبار قارسىلاستارى ىشىنە اعاش ورتەلىپ ابدەن نارتتاي قىزارعان ور ىشىنە ءيبراھيمدى لاقتىرعانى باياندالادى (اتالعان وقيعا قۇراندا «ءانبيا» سۇرەسىنىڭ 69-اياتىندا دا ايتىلادى). ءبىر قىزىعى، جوعارىداعى كىتاپتاردىڭ بارلىعى دا ءبىر اۋىزدان يبراھيم پايعامباردىڭ بۇل وتقا جانۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە سەلك-سەلك ەتىپ توڭعاندىعىن ءارى اتالعان «قيامەتتەن» امان-ساۋ قۇتىلعانىن العا تارتادى. مىنە، حيسسانىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى عانا. ءبىز كۇدىككە جوسىن ۇيالاتىپ بۇل حيسسا دەرەگىنە نانبايتىندار قاراسىنىڭ مول ەكەندىگىن ەپتەپ ءىشىمىز سەزەدى (الايدا بىزدەر ءۇشىن بۇل ەشقانداي دا جالعان اقپار ەمەس). وقيعانىڭ وسىلايشا قۇبىلىپ كەتۋىنە باستى دايەك بولعان ادام رۋحىنىڭ كۇشى مەن دارگەيى دەيمىز. يبراھيم پايعامبار لاۋلاعان وتقا نەگە جانبادى؟ بۇل نەندەي زاڭدىلىقتاردىڭ نەگىزىندە جۇزەگە استى، مىنە بۇعان ەش باس قاتىرعىمىز جوق. كەرەك دەسەڭىز سول پايعامباردىڭ ءوزى ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان ادام بالاسى ەكەندىگىن ەسىمىزدەن شىعارىپ الامىز. ءبىز كوبىنە مۇنداي تۇلعالاردىڭ (پوليگاميا نەمەسە ساقالى سەكىلدى) سىرتقى سيپاتتارىنا عانا ەلىكتەگەنىمىز بولماسا، ال ىشكى رۋحاني جان قاباتتارىنا اتىمەن دە اتتاپ باسقىمىز كەلمەيدى. پايعامبارلار مەن دانىشپانداردىڭ (دۇرىسى تۇلعانىڭ) باستى ميسسياسى ادامدى ءوز تانىمىنا تاربيەلەپ، ءوزى جەتكەن كەمەل رۋح كەڭىستىگىنە كوتەرۋ عوي. كونە ميرداد كىتابىنداعى ءبىر عاقليا: «ءسىزدىڭ ءار ويىڭىز اسپاندا جالىنداعان ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىلىپ، ول ءار ادامعا كورىنەدى دەپ ويلاساڭىز، شىندىعىندا دا ءدال سولاي بولادى»، – دەيدى. ەندەشە «وتقا سالسا جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن» ۇعىمى اسىرە ءسوز ەمەس، ادام رۋحىنىڭ شىن انىقتاماسى ەكەن. سول ءۇشىن دە ءبىزدىڭ باباتانىم رۋحىن يگەرگەن وسىنداي جاندارعا باتىر دەپ ايرىقشا اتاۋ بەرىپ وتىر. سونىمەن باتىر دەگەنىمىز تەك بيولوگيالىق بۇلا كۇش يەسى عانا ەمەس، ءوز رۋحىن ەمىن-ەركىن يگەرگەن عاجايىپ ادام (ال مۇنداي رۋحقا قوجايىن بولعان جاننىڭ مىسالىنا يبراھيم عالايھسالامنىڭ وقيعاسى كۋا دەگەن ويدامىز). ءبىز وكىنىشكە قاراي رۋحتىڭ مۇنداي دارگەيىندەگى جويقىن كەرەمەتتەردى «باقسىلىق» دەگەن ءبىر-اق اتاۋدىڭ اينالاسىنا عانا توپتاپ، بەلىنەن سىزدىق تا سالدىق. ايگىلى ارحيمەدتىڭ «ەگەر ماعان تىرەۋ نۇكتەسىن بەرسەڭدەر جەر شارىن دا توڭكەرىپ تاستايمىن» پايىمىندا تەك فيزيكالىق مازمۇن عانا ەمەس، الاپات رۋحتىڭ دا ءامىرى جاتىر. «ادام بۇ دۇنيەگە كەلگەندە بىرەۋگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ەمەس ( تابىنعانى پايعامبار بولسا دا)، ءوز كەسەسىن تاۋىسىپ ءىشۋ ءۇشىن، ءوز رۋحىن تانۋ ءۇشىن كەلدى»، – دەيدى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. بۇل پوستۋلات ادام ءوز رۋحىن تانىعاندا عانا بولمىستىڭ ءمانى ايشىقتالا تۇسەتىنىن يشارالاپ تۇر عوي. ەندەشە، اقىل مي مەن ماتەريانىڭ، ال رۋح اللا مەن ادام اراسىن بايلانىستىرعان بەينە ءبىر كوپىر ىسپەتتى. ءبىز بۇدان ادام بالاسىنىڭ اسقاق مانداتىن پايىمدايمىز. تومەندەگى سۇراعان راحمەت ۇلىنىڭ ولەڭى دە وسى ولشەم جايىن ءسوز ەتىپ وتىر.
قارا جەرمەنەن عازيز دە قاربىز
باسىم تەڭ.
سانا جۇلدىزى جارقىراپ اققان
جاسىل سەڭ.
العاشقى زاڭدىلىق جازىلعان
تاستار ايتادى:
«قايمانا حالىق قۇدايدان جالعىز
جاس ۇلكەن...»
التى قۇرلىعىم اۋانىڭ، بۋدىڭ
كۇشىنەن،
تۇرسا دا ونىڭ ءولىمى قوس اياق
مالعۇن – كىسىدەن.
ەكىنشى فورمۋلا:
ەتپەنەن جۇرەككە قاتىسسىز:
جالپى جۇرتىمدى-جارتى قۇداي دەپ
تۇسىنەم!
كانادالىق تانىمگەر جازۋشى دجون كەحو ءوزىنىڭ «پودسوزنانيە موجەت ۆسە» كىتابىندا گولوگرامما دەگەن ۇعىمعا ارنايى توقتالادى. «الەم – بۇل الىپ گولوگرامما. ال گولوگرامما دەگەنىمىز – «ءبىرتۇتاس دەنە». ياعني عالام – ءبۇتىن اعزا دەگەن ءسوز» دەيدى اۆتور (وسى تەوريانى تۇڭعىش رەت تاپقانى ءۇشىن 1947 جىلى دەنەش گابور (دەنيس گاربور) دەگەن ۆەنگر عالىمىنا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعى بەرىلگەن ەكەن). كەحو اتالعان ۇعىمعا تەرەڭ تالداۋ جاساي وتىرىپ، ادام تاڭدانارلىق مىناداي اقپار بەرەدى.
ول «ۋپانيشاد» (كونە ۆەدالىق سانسكريت تىلىندە جازىلعان ءدىني-فيلوسوفيالىق تراكتات) كىتابىنان: «ءبىر تال ءشوپ (جازىقىز) جۇلىنعاندا، بارلىق الەم ءدىر ەتەدى» دەگەن ويعا سىلتەمە جاسايدى. سوسىن بۇل ۇعىمنىڭ ايناداي اقيقات ەكەندىگىنە عىلىمي تۇرعىدان ايعاقتار ىزدەيدى.
راس، دۇنيەنىڭ «ءبىرتۇتاس»، سونداي-اق بىر-بىرىمەن ەتەنە بايلانىستا ەكەندىگىن الاشتىڭ رۋحاني كوسەمى ءاليحان بوكەيحان دا ءوز ەڭبەگىندە اتاپ وتكەن ەكەن. ءبىز ادەتتە «جەتى جوق» ءتىزىمىن جاقسى بىلەمىز عوي. ءبىراق تا «...قۇستا ءسۇت جوق، جىلقىدا ءوت جوق» دەپ جالعاسا بەرەتىن وسى تىزىمگە «نەگە بۇلاي» دەپ بىردە بىرەۋىمىز قارىمتا ساۋال قاتپاعان سەكىلدىمىز. جاراتىلىستىڭ ءوزارا بايلانىستا بولاتىنىن ءارى ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق ەكەندىگىنە الاش ارىسىنىڭ مىنا ءبىر جازباسى كۋاگەر بولا الادى دەگەن ويدامىز.
«...جىلقىنىڭ جالىنداعى، موينىنداعى، سيراعىنداعى سىركە-بۇگەلەكتىڭ جۇمىرتقاسى. بۇگەلەك قۇرت مۇشەلىن جىلقىنىڭ تاز قارتىندا وتكىزەدى. جىلقى قاسىنىسقاندا سىركەنى سىلەكەيىنە جۇقتىرىپ الىپ جۇتىپ سالادى. سىركە تاز قارىن بارعاندا، قونىس جاڭا كەلىستى عوي دەپ قۇبىلىپ قۇرت بولادى. قۇرت جاسى تولعاندا تەزەكپەن ارالاسا جەرگە ءتۇسىپ، جەلىننىڭ باسىندا بۇرشاق مۇشەلىن وتكىزىپ، بۇگەلەك بولىپ شىعا كەلەدى...»، – دەيدى. بۇل قاراپايىم عانا مىسال بولعانىمەنەن ىشكى مازمۇنى وتە زور. ال مۇنى نە ءۇشىن ايتىپ ءسوز شىعىنداپ وتىر دەيسىز عوي.
ەگەردە جىلقى بولماسا بۇگەلەكتىڭ دە اتىمەن بولمايتىنىن، جوعارىدا اڭداتقان جىلقىدا ءوت بولماۋىنىڭ جۇمباعى دا وسى ءبىر جاراتىلىس سىرىندا جاتقاندىعى ءۇشىن ءاليحان دەرەگىن ادەيى كەلتىرىپ وتىرمىز.
شىعىستىڭ الىپتار گالەرەياسىنىڭ ساپىنداعى ساعدي شيرازي: «بارلىق ادام ءبىر عانا ادامنىڭ دەنەسىن قۇرايدى. سول سياقتى نەشە ميلليارد ادام ءبىر عانا ادامنىڭ بولمىسىن قۇراپ تۇر. بويىڭدا بىرەر كلەتكاڭ اۋرۋعا شالدىقسا، سونىڭ ازابىن بۇكىل ءتانىڭ تارتادى. بۇل دا بەينە ءبىر سول سەكىلدى. جەر شارىنىڭ باسقا ءبىر شەتىندەگى ءبىر ادامنىڭ بالاسى قاسىرەت پەن قايعىعا دۋشار بولىپ، سوعان جۇرەگىڭ ەش اۋىرىپ سىزداماسا، ءتايىرى، سەن ادام ەمەسسىڭ»، – دەيدى دانىشپان. مىنەكي، ءجاي عانا ەكى اياقتى پەندە ەمەس، ادام بولۋدىڭ پارىزى ءاماندا قيىن. وسىعان قاراپ وتىرىپ دۇنيەنىڭ «ءبىرتۇتاس دەنە» ەكەندىگىن، بۇل مىسالدار جەر بەتىندە ورىن العان كەز كەلگەن كەلەڭسىزدىككە ءاربىر جان يەسىنىڭ پۇشايمان حال كەشەتىندىگىن سەزىندىرىپ تۇرعانداي. سونىمەن «ۋپانيشاد» پاراعىنا دەستەلەنگەن: «جازىقسىز جۇلىنعان جالعىز تال شوپكە دۇنيە ءدىر ەتەدى» قاعيداسى راس پا؟! مۇنى كىم سەزۋى مۇمكىن؟! اقىن جۇرەگى اۋاراي باقىلاعىشى سەكىلدى دەيتىن ەدى عوي. نە دە بولسا سەبەبىن سۇراعان اقىننان سۇراستىرىپ كورەلىك.
سەبەبى، دەيسىڭ بە، سەبەبىن سۇراساڭ
ول بىلاي:
قانداي ءبىر كۇشتەن ميىمىز قالعان
سورعىماي.
جەر قۇپياسىن ساعان قاق ءبولىپ
اشىپ بەرەر ەم،
قولىمدى قاققان ينەلىكتەردىڭ
قورلىعى-اي.
«قارا جەردى قاققا ءبولۋ» ادام قولىنان كەلەتىن ءىس ەكەندىگىن ارحيمەد الدە قاشان ايتىپ تاستاعان دەدىك. ءدال وسىعان پار قياناتقا دا ادام بالاسى ەش ويلانباستان بارا الادى. دەسەك تە پەندەنىڭ مۇنداي پارىقسىز پيعىلىنا كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جانى قاس. انەكي جۇمىر جەردىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن دە ينەلىكتىڭ شىر-پىر بولىپ وتىرعانى وسى عوي. قازىرگى جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ قارقىنى قاتتى. جەر بەتىن بۇرناعى «ءبىرتۇتاس» ۇعىمىنا قاراي ۇيىتىپ بارادى (ءبىز بۇل جەردە ۆيرتۋالدى الەمدەگى ءبىرتۇتاستىق جايىن ايتىپ وتىرمىز). مۇمكىن ەندى ءبىر ەلۋ جىلدىڭ بەدەرىندە بۇكىل ادامزات بالاسى «ءبىزدىڭ جەر ءۇستى» دەپ سويلەيتىن بولار. قالاي دەسەك تە قارا جەر تەك ادامنىڭ عانا اقىلىمەن ەمەس، ينەلىكتىڭ دە يگى تىلەگى ءۇشىن امان-ساۋ تۇرعان ءتارىزدى...
پىكىر قالدىرۋ